معماری خانه های ایرانی قدیمی همیشه الهام بخش نسل جدید معماران ایران بوده است. خانه هایی که اندرونی و بیرونی داشتند، سردر، سکو، دالان، هشتی و حیاط های بزرگ و باصفا، از اجزای جدانشدنی آن ها بودند. در این مقاله به معماری خانه قدیمی و به ویژه سبک های معماری خانه های ایرانی در گذشته می پردازیم.
سبک های معماری خانه های ایرانی از گذشته تا امروز
سبک های معماری خانه های ایرانی به دو دوره کلی تقسیم می شوند که عبارت اند از:
سبک های پیش از اسلام
سبک های پس از اسلام
سبک های معماری خانه قدیمی در دوران پیش از اسلام عبارت اند از:
- سبک پارسی
- سبک پارتی
سبک های معماری خانه قدیمی پس از اسلام هم عبارت اند از:
- سبک خراسانی
- سبک رازی
- سبک آذری
- سبک اصفهانی
سبک پارسی
سبک پارسی به دوره هخامنشیان برمی گردد. این سبک ادامه دهنده معماری قرون هفتم و هشتم پیش از میلاد در ایران بود که در دوره هخامنشیان به اوج شکوه و عظمت خود رسید. از مهم ترین نمونه بناهای سبک پارسی می توان به تخت جمشید، مجموعه پاسارگاد و مجموعه شوش اشاره کرد.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک های معماری خانه های ایرانی عبارت اند از:
- ستون ها ارتفاع زیادی دارند و در سرستون ها از تزئینات مختلف استفاده شده،
- پی های ساختمان ها از جنس سنگریزه هستند،
- و در نهایت بناهای سبک پارسی روی سکو یا تخت گاه ساخته شده اند.
سبک پارتی
سبک معماری پارتی بعد از حمله اسکندر به ایران شکل گرفت. سبک پارتی طی دوران اشکانیان، ساسانیان، صدر اسلام و در بعضی مناطق حتی بعد از اسلام ، تا قرون سوم و چهارم هجری ادامه داشت. البته از دوره اولیه این سبک، آثار انگشت شماری به جا مانده است.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک معماری پارتی عبارت اند از:
- طرح های موجود در این سبک تنوع فوق العاده ای دارند،
- در بناهای این سبک از روش پیشرفته طاق و گنبد استفاده شده،
- و در نهایت بناهای سبک معماری پارتی ارتفاع زیادی دارند.
سبک خراسانی
سبک معماری خراسانی در قرن اول هجری و با طلوع اسلام در ایران ، آغاز شد. بنابراین می توان گفت متاثر از سبک معماری اسلامی است. این سبک معماری تا قرن چهارم هجری ادامه داشت. اما چرا این سبک معماری، خراسانی نام گرفت؟ چون پس از آمدن اسلام ، ساخت بناهای مذهبی و مساجد آغاز شد. اولین بناها هم در خراسان ساخته شدند؛ بنابراین این سبک به خراسانی معروف شد.
الگو و طرح مساجد اولیه، تقلیدی از مسجد نبی اکرم در مدینه است. این مسجد دیوارهایی از سنگ و بدون ملات داشت. ارتفاع دیوارها به اندازه قد بلندترین مرد عرب بود. سقف آن از پوست چهارپایان، و ستون و تیر آن از جنس نخل های خشک و درختان بی بار بوده است.
از مهم ترین نمونه بناهای سبک خراسانی می توان به ارگ بم، مسجد جامع اردبیل، مسجد جامع نیریز، مسجد جامع میبد و بسیاری از مساجد جامع در شهرهای مختلف ایران اشاره کرد.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک معماری خراسانی عبارت اند از:
- فضای شبستانی یا چهل ستونی دارند،
- ساده هستند و تزئیناتی ندارند،
- در نهایت در این سبک معماری، ساختمان بنا ایرانی، و پلان و نقشه عربی است.
سبک رازی
سبک رازی از زمان آل زیار آغاز شد و تا حمله مغول ها به ایران ادامه داشت. اوج شکوفایی این سبک در دوران سلجوقیان بود. در این سبک، تأثیرپذیری از سبک پارسی، شکوه سبک پارتی و دقت سبک خراسانی به خوبی دیده می شود.
محل رشد و ترقی سبک رازی، شهر ری بود. اولین بناهای این چنینی در شهرری ساخته شدند و به همین خاطر به نام سبک رازی معروف شد. در سبک رازی طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد. از مهم ترین تغییرات این سبک می توان به حذف فضای شبستانی، ستون های آن و احداث ایوان، گنبد یا پلان چهار ایوانی اشاره کرد.
گنبد قابوس گرگان، گنبد علویان همدان، برج مقبره های خرقان همدان، برج لاجیم مازندران، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع کبیر قزوین و حرم حضرت عبدالعظیم، تنها چند نمونه از بناهایی هستند که به سبک معماری رازی بنا شده اند
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک معماری رازی عبارت اند از:
- از طاق های جناقی در آن استفاده شده،
- از تزئیناتی مانند گچ بری، آجرکاری، گره سازی و کاشی خشتی استفاده شده،
- و در نهایت اینکه پلان مستطیلی دارد.
سبک آذری
این سبک معماری از زمان حکومت هلاکوخان آغاز شد. تا روی کار آمدن سلسله صفویان هم ادامه داشت. سبک آذری از نظر تاریخی و معماری به دو دوره تقسیم می شود:
- دوره اول از زمان هلاکوخان و پایتخت شدن مراغه آغاز شده و تا یورش تیمور به ایران ادامه دارد،
- دوره دوم هم زمان با حکومت تیموریان و پایتختی سمرقند است.
رصدخانه مراغه، ارگ علیشاه تبریز، مدرسه و تکیه امیر چخماق و زندان اسکندر یزد و مسجد جامع ورامین چند نمونه از این سبک معماری در ایران هستند.
برخی از مهم ترین ویژگی های سبک معماری آذری در دوره اول آن عبارت اند از:
- به تناسب های عمودی بنا توجه شده،
- ایوان با پلان مستطیلی ساخته شده،
- و در نهایت از تزئیناتی مانند گچ بری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته استفاده شده است.
برخی از مهم ترین ویژگی های دوره دوم این سبک معماری هم عبارت اند از:
- در کل بنا سطوح ناصاف به کار رفته،
- از تزئینات کاشی معرق استفاده شده،
- و در نهایت، بین فضای گنبد و گنبدخانه، ساقه ساخته شده است
